چک چیست؟

چک، به عنوان یکی از اساسی‌ترین اسناد تجاری، از اهمیت ویژه‌ای در نظام اقتصادی هر کشور برخوردار است. در ایران نیز، چک به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی پرداخت شناخته می‌شود و نقش بسزایی در تسهیل معاملات مالی ایفا می‌کند. تأثیر چک در اقتصاد کشور را می‌توان از میزان کاربرد آن در پرداخت‌ها روشن کرد. به طور متوسط، تقریباً 40 الی 50 درصد از پرداخت‌های سالانه از طریق چک انجام می‌شود.

با این وجود، چک‌های کاغذی به دلیل هزینه‌های بالا و ریسک‌های ذاتی مرتبط با آن‌ها، همواره نقطه نظری برای جایگزینی و حذف از چرخه اقتصادی بوده‌اند. در سال‌های اخیر، کشورها تلاش‌های زیادی کرده‌اند تا تولید و استفاده از چک‌های کاغذی را کاهش دهند و آن را با روش‌های نوین جایگزین کنند.

تعریف دقیق چک چیست؟

در این بخش دو تعریف از چک ارائه می‌دهیم. ابتدا تعریف لفظی آن و سپس مفهوم عمومی و کاربردی آن را توضیح می‌دهیم.

چک به عنوان یک لغت کلمه ای فارسی است. این کلمه به معنای نوشته ای است که با استفاده از آن پولی که در بانک دارید را برداشت یا به شخص دیگری حواله می‌کنید. چک در گذشته با نام‌های قباله، حجت، منشور عهدنامه و برات هم شناخته شده. این تصور وجود دارد که چک کلمه انگلیسی است، اما جالب است بدانید این لغت در شعر شاعرانی همچون فردوسی و معزی هم با معنایی شبیه به معنای امروزی آن دیده شده است.

حالا بد نیست به سراغ مفهوم چک در دنیای امروز برگردیم.

مطابق ماده ۳۱۰ قانون تجارت:‌ “چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که در نزد محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می‌کند.” اما این تعریف برای عموم کمی دشوار است و بهتر است به تعریف آسان تری در این مورد بپردازیم.

طبق تعریف متخصصین این حوزه چک یک سند تجاری است که بانک برای استرداد وجه و اعتبار قابل استفاده یا انتقال آن به اشخاص دیگر به صاحب حساب می‌دهد. البته صاحب حساب برای دریافت چک باید شرایط لازم را داشته باشد. طبق قانون چک باید بر روی بانک کشیده شود، به این معنی که محال علیه چک باید بانک باشد. چک‌هایی که موسسات مالی و صندوق‌های قرض الحسنه صادر می‌کنند چک هستند، اما حمایت‌های قانونی صدور چک شامل آن‌ها نمی شود.

انواع چک بانکی را می‌شناسید؟

انواع مختلفی از چک‌های بانکی وجود دارد که معمولا برای معاملاتی با حجم بالا استفاده می‌شوند. اطلاع از انواع چک‌ها مطمئنا زمانی به درد شما می‌خورد به خصوص اگر صاحب کسب و کار باشید یا قصد راه اندازی آن را داشته باشید بهتر است انواع چک بانکی را بشناسید.

این چک‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• چک‌هایی که توسط اشخاص صادر می‌شوند.
• چک‌هایی که توسط بانک صادر می‌شوند.

 -1چک‌هایی که توسط صاحب چک صادر می‌شوند

• چک عادی: اولین و رایج ترین نوع از چک‌های بانکی چک عادی است. در این چک صاحب حساب از دارایی خود نزد بانک چکی را در وجه شخص مورد نظر یا حامل صادر می‌کند. برای نقد کردن این چک باید به شعبه بانکی که چک توسط آن صادر شده مراجعه کنید.
• چک تایید شده یا گواهی شده: چک تایید شده تفاوت چندانی با چک عادی ندارد. تنها تفاوت یک چک تایید شده با چک عادی این است که بانک که چک بر روی آن صادر شده پرداخت وجه را تایید می‌کند. به این معنی که اگر چنین چکی داشته باشید این تضمین را دارید که حتی اگر در حساب شخص صادرکننده چک وجه لازم وجود نداشته باشد، بانک مبلغ چک را پرداخت می‌کند.

 -2 چک‌هایی که توسط بانک صادر می‌شوند

• چک بین بانکی (رمزدار): چک بانکی توسط بانک و به خواسته صاحب حساب صادر می‌شود. این چک به صورت رمزدار و برای بانک‌های دیگر صادر می‌شود. امکان وصول این چک به صورت پول نقد وجود ندارد و بانک صادر کننده مبلغ را به حساب بانکی شخص مورد نظر در بانک‌های دیگر منتقل می‌کند. صدور آن نیز در وجه حامل ممنوع است. علاوه بر این چک بین بانکی را نمی توان به شخص دیگری منتقل کرد. پرداخت این چک هم مانند چک تضمین شده حتمی است. در نهایت باید به این نکته اشاره کنیم که امنیت چک بین بانکی بسیار زیاد است، چرا که در این چک اطلاعاتی مثل شماره حساب و کدشعبه بانکی که فرد گیرنده در آن حساب دارد نیز باید در چک نوشته شود.
• چک تضمین شده (تضمین شده رمزدار): چک رمزدار توسط بانک صادر می‌شود. در صورتی که صاحب حساب درخواست صدور چک تضمین شده کند این چک صادر می‌شود. پرداخت وجه به گیرنده چک رمز دار توسط بانک تضمین می‌شود و حتی اگر در حساب صاحب حساب وجه کافی وجود نداشته باشد، امکان نقد کردن در همه شعبه‌های بانک صادر کننده چک وجود دارد. چک تضمین شده از جهت تضمین پرداخت شبیه به چک تایید شده است، اما تفاوت چک تضمین شده این است که صادر کننده آن بانک است، در صورتی که صادر کننده چک تایید شده خود شخص صاحب حساب است. چک تضمین شده تفاوتی با پول رایج ندارد، چراکه وصول آن حتمی است.
• چک مسافرتی: این چک نیز توسط بانک صادر و وجه آن در شعب همان بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن بانک قابل دریافت است. چک مسافرتی گزینه ای مناسب به جای حمل پول بسیار است.

تفاوت چک با سفته، برات و دیگر اسناد تجاری چیست؟

به طور کلی چک معتبرترین و قانونی ترین سند تجاری چک است که حمایت‌های قانونی از آن بیشتر از هر سند تجاری دیگری است، در صورتی که سفته به عنوان یک سند غیر تجاری (سند عادی) به شمار می‌رود و در مراجع حقوقی حمایت‌های قانونی خاصی ندارد. در مجموع تفاوت‌های سفته و چک در موارد جزئی بسیار است که در مقاله دیگری به آن پرداخته‌ایم.

قوانین چک و جزئیاتی که همه باید بدانند!

صادرکننده چک باید در تاریخ مندرج در آن معادل مبلغ مذکور در بانک محال علیه وجه نقد داشته باشد و نباید تمام یا قیمتی از وجهی را که به اعتبار آن چک صادر کرده به صورتی از بانک خارج کند یا دستور عدم پرداخت وجه چک را بدهد و همچنین نباید چک را به صورتی تنظیم کند که بانک به عللی از قبیل عدم مطابقت امضا یا قلم خوردگی در متن چک، یا اختلاف در مندرجات چک و امثال آن از پرداخت وجه چک خودداری کند.

در صورتی که چک پرداخت نشد (برگشت خورد) بانک چه می‌کند؟

هرگاه وجه چک به علتی از علل فوق پرداخت نشود بانک مکلف است در برگ مخصوصی که مشخصات چک و هویت و نشانی کامل صادرکننده در آن ذکر باشد علت یا علل عدم پرداخت را صریحاً قید و آن را امضا و مهر کرده و به دارنده چک تسلیم کند.

دربرگ مذکور باید مطابقت امضا صادرکننده چک با نمونه امضا موجود در بانک و یا عدم مطابقت آن از طرف بانک تصدیق شود.

همچنین بانک مکلف است به منظور اطلاع صادرکننده چک فوراً نسخه دوم این برگ را به آخرین نشانی صاحب حساب که در بانک موجود است، ارسال کند.

مجازات و قوانین صدور چک بلامحل

طبق ماده 7 قانون صدور چک، صدور چک با مجازات همراه است و مجازات آن شامل موارد زیر است:

• مبلغ چک کمتر از 10 میلیون ریال: تا 6 ماه حبس
• مبلغ چک از 10 میلیون ریال تا 50 میلیون ریال: 6 ماه تا 1 سال حبس
• مبلغ چک بیشتر از 50 میلیون ریال: 1 تا 2 سال حبس و 2 سال ممنوعیت از داشتن دسته چک

در صورتیکه چک‌های بلامحل در تعداد باشد براساس مجموع مبالغ چک‌های برگشتی محکومیت صورت می‌گیرد.

تبصره: این مجازات شامل مواردی است که ثابت شود چک‌های بلا محل بابت معاملات نامشروع و یا بهره و ربوبی صادر شده نمی‌شود. در غیر این صورت بر میزان مجازات افزوده خواهد شد.

مواردی که باعث می‌شوند چک نقد نشود

لازم به ذکر است که این موارد تنها نشانه‌ها هستند و دقیق و کامل نیستند و بر همه اشخاص و افراد نیز دلالت ندارند؛ اما می‌توان گفت در صورت برخورد با این نشانه‌ها، ممکن است چک نقد نشود، بنابراین باید با احتیاط بیشتری چک را دریافت کرد.

• چکی که تاریخ آن در روز پنج شنبه یا روز قبل از تعطیلات قرار گرفته باشد.
• چکی که در آن تاریخ، مبلغ یا امضای صادرکننده مخدوش باشد.
• چکی که صادر کننده بصورت آماده از کشو میز یا از گاوصندوق خود خارج می‌کند و به شما تحویل می‌دهد نیز باید با دقت بیشتری بررسی شود. بهتر است صادر کننده چک را پیش روی شما تنظیم و امضاء کند.
• چکی که طرف مقابل شما بعنوان چک همسر خود، تحویل شما می‌دهد.
• چکی که مبلغ آن در بخش حروف و عدد با هم مغایرت داشته باشد.
• چکی که نقد شدن آن از سوی صادر کننده مشروط شده باشد.
• چک شرکت‌ها و سازمان‌ها و موسسات که با یک امضاء به شما تحویل می‌شود.
• چک شرکت‌ها و سازمان‌ها و موسسات که بدون مهر آن شرکت یا سازمان یا موسسه به شما تحویل می‌شود.
• چک اشخاصی که از بانک‌های فاقد نظام اعتبار سنجی و پایش اعتبار مشتری دسته چک می‌گیرند. (شناختن این بانک‌ها کار پیچیده‌ای نیست. بانکی که با دریافت کمترین اطلاعات و مدارک و در سریع‌ترین زمان به شما دسته چک می‌دهد به اشخاصی که قرار نیست چک‌هایشان نقد شود نیز دسته چک اعطاء می‌کند، از این رو اعتبار آن مشخص نیست و جای شبهه دارد)
• چک اشخاصی که آگهی و اعلامیه حراج بر درب مغازه و محل کسب خود زده‌اند.
• چک شرکت‌ها و موسسات و سازمان‌هایی که در حال اخراج کارمند و تعدیل نیرو هستند.
• چک اشخاصی که دارای پرونده‌های کلان و مشهور در مراجع قضایی هستند.
• چک اشخاصی که می‌دانید بیکار هستند و احتمال می‌دهید درآمد مطمئنی ندارند.
• چک اشخاصی که می‌دانید به نظام بانکی بدهی سنگین یا بدهی معوقه دارند.
• چک اشخاصی که می‌دانید ممنوع الخروج هستند.
• چک کسبه‌ای که فاقد پروانه کسب از اتحادیه صنفی مربوطه هستند.
• چکی که برای تضمین معامله یا ضمانت افراد صادر می‌شود.

تفاوت چک با سفته، برات و دیگر اسناد تجاری چیست؟

به طور کلی چک معتبرترین و قانونی ترین سند تجاری چک است که حمایت‌های قانونی از آن بیشتر از هر سند تجاری دیگری است، در صورتی که سفته به عنوان یک سند غیر تجاری (سند عادی) به شمار می‌رود و در مراجع حقوقی حمایت‌های قانونی خاصی ندارد.

چند دسته چک وجود دارد؟

چک صادر شده توسط بانک یا توسط اشخاص